คุณค่าจากเรื่องมัทนะพาธา

มัทนะพาธา

ตำนานดอกกุหลาบ

เพิ่มเติมเนื้อหาลิงค์ด้านล่าง

http://humannet.chandra.ac.th/thai/wannakadee/muttanaphata-nirart%20pukhowtong.pdf

                มัทนะพาธาแต่งเป็นบทละครพูด  เป็นศิลปะการแสดงที่เพิ่งนิยมกันในปลายรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อยังดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชสยามมกุฎราชกุมาร  ได้เสด็จไปทรงศึกษาที่ประเทศอังกฤษ  พระองค์สนพระทัยละครพูดของตะวันตกมาก  โปรดการเสด็จไปทอดพระเนตรการแสดงละครพูดและต่อมาก็ได้ทรงวิจารณ์การละครทรงพระราชนิพนธ์บทละคร  ทรงจัดแสดงละครตลอดจนทรงแสดงละครเอง  ในขณะที่ทรงศึกษาอยู่ในประเทศอังกฤษ

             เสด็จนิวัติประเทศไทยในพ.ศ.  ๒๔๔๕  ขณะทรงพระชนมายุ  ๒๒  พรรษา  ได้ทรงตั้งทวีปัญญาสโมสรขึ้นที่พระราชวังสราญรมย์  แล้วทรงสร้างโรงละครเล็กขึ้นสำหรับการแสดงละครพูดโดยเฉพาะ  เรียกว่า  โรงละครทวีปัญญา  บทละครพูดที่ทรงพระราชนิพนธ์ขึ้นในระยะแรกๆ  เป็นเรื่องที่ทรงแปลแล้วดัดแปลงมาจากบทละครภาษาอังกฤษ  เช่น  เรื่องชิงนาง  หาโล่  เห็นแก่ลูก  เป็นต้น  ซึ่งส่วนใหญ่เป็นร้อยแก้ว  ที่เป็ ร้อยกรองก็เป็นบทละครพูดคำกลอน  เช่น  พระร่วง  เวนิสวานิช  เป็นต้น  มีเพียงเรื่องเดียวที่ทรงพระราชนิพนธ์ไว้เป็นบทละครพูดคำฉันท์คือ  มัทนะพาธา  หรือ  ตำนานดอกกุหลาบ

             มัทนะพาธาเป็นบทละครพูดคำฉันท์ ๕ องก์ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์ไว้เมื่อ  พ.ศ.  ๒๔๖๖  ซึ่งเป็นช่วงที่มีพระราชกิจมาก  ขณะทรงพระประชวรและประทับอยู่  ณ  พระราชวังพญาไทต่อจากนั้นก็เสด็จพระราชดำเนินทางชลมารคประทับแรมตามที่ต่างๆเช่น  บางปะอิน  สุพรรณบุรี  สิงห์บุรี ลพบุรี  โดยได้ทรงพระราชนิพนธ์เรื่องมัทนะพาธาไปด้วย  จนเมื่อกลับถึงกรุงเทพฯ วันที่  ๔  ตุลาคม  ๒๔๖๖  และทรงพระราชนิพนธ์ต่อที่พระราชวังพญาไทจนจบเมื่อวันที่  ๑๘  ตุลาคม  ๒๔๖๖  ทรงใช้เวลาพระราชนิพนธ์  ๑  เดือน  ๑๗  วัน  ต่อมาในเดือนมกราคม  ๒๔๖๗  ได้ทรงแปลบทละครพูดคำฉันท์เรื่องมัทนะพาธาเป็นร้อยแก้วภาษาอังกฤษพร้อมด้วยอภิธานศัพท์  เมื่อทรงแปลเสร็จในเดือนพฤษภาคม  ๒๔๖๘  ก็ได้พระราชทานแก่พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากรเพื่อให้พิจารณาทูลเกล้าฯ  ถวายความเห็น  พระวงศ์เธอ  กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากรกราบบังคมทูลว่า  ทรงเชี่ยวชาญภาษาอังกฤษมาก  น่าจะทรงพระราชนิพนธ์เป็น  blank  verse  (กลอนเปล่า  ซึ่งเป็นคำประพันธ์ที่กำหนดจำนวนคำโดยไม่บังคับสัมผัส  แต่เน้นจังหวะของเสียง)  ตามแบบบทละครพูดของเชคสเปียร์ได้  จึงได้ทรงพระราชนิพนธ์แปลใหม่เป็นร้อยกรองตามคำกราบบังคมทูล  แต่ได้ทรงพระราชนิพนธ์ไว้ถึงกลางองค์ที่  ๔  ก็ทรงพระประชวรและเสด็จสวรรคตเสียก่อน

              ย้อนกลับไปเมื่อครั้งจะเริ่มทรงพระราชนิพนธ์  ได้ทรงพยายามหาคำบาลีสันสกฤตสำหรับชื่อ  ดอกกุหลาบ  พระสารประเสริฐ  (ตรี  นาคะประทีป ขณะยังเป็นรองอำมาตย์โทหลวงธุรกิจภิธาน)  ค้นได้ศัพท์ภาษาสันสกฤตว่า กุพชก แต่ได้ทรงพระราชวินิจฉัยว่าถ้าจะให้เป็นชื่อนางเอกอาจต้องเปลี่ยนเสียงพยางค์หลังเป็น  กุพชกา  ซึ่งมีเสียงน่าฟัง  แต่จะไปตรงกับศัพท์ที่แปลว่า  นางค่อม  จึงทรงเลือกใช้คำว่า  มัทนา  เป็นชื่อนางเอก  มัทนา  มาจากศัพท์  มทน แปลว่า  ความลุ่มหลง  หรือ  ความรัก  นอกจากนั้นเมือทรงพบศัพท์  มัทนพาธา  จากพจนานุกรมสันสกฤตซึ่งมีความหมายว่า  ความเจ็บหรือเดือดร้อนแห่งความรัก  ซึ่งตรงกับแก่นเรื่องของบทละครเรื่องนี้  จึงทรงใช้ชื่อว่า  มัทนะพาธา  หรือตำนานแห่งดอกกุหลาบ

              บทละครเรื่องมัทนะพาธาได้รับการยกย่องจากวรรณคดีสโมสรประกาศยกย่องให้เป็นหนังสือที่แต่งดีใช้คำฉันท์เป็นบทละครพูดซึ่งแปลกและแต่งยากเป็นเรื่องที่มีตัวละครและฉากสอดคล้องกับวัฒนธรรมภารตะโบราณ  และเข้ากับเนื้อเรื่องดี  นับว่าทรงพระปรีชาสามารถมาก  วรรณคดีสโมสรจึงได้ทูลเกล้าทูลกระหม่อม ถวายประกาศนียบัตร  เมื่อวันที่  ๑๑  พฤษภาคม  ๒๔๖๗

             มัทนะพาธามีการผูกเรื่องให้มีความขัดแย้งเป็นปมปัญหา  คือ  ให้สุเทษณ์หลงรักมัทนา  แต่มัทนาไม่รับรัก  สุเทษณ์จึงกริ้ว  บทบาทของสุเทษณ์คือ  ผู้ยิ่งใหญ่ที่เมื่อไม่ได้ดังใจเพราะรักไม่สมหวังก็โกรธแล้วลงโทษ  มัทนาจึงต้องลงมาเกิดในโลกมนุษย์เป็นการชดใช้  มัทนาพบรักกับชัยเสน  แต่ความรักก็ไม่ราบรื่นเพราะมีอุปสรรคคือ  นางจัณฑี  ความริษยาและความแค้น  ทำให้จัณฑีคิดร้ายต่อมัทนา  มัทนาจึถูกพรากไปจากชัยเสน  และได้พบสุเทษณ์อีกครั้งแต่มัทนาก็ยังไม่เปลี่ยนใจ  เรื่องจึงจบด้วยความสูญเสีย  สุเทษณ์ไม่สมหวังในความรัก ชัยนเสนสูญเสียคนรัก และมัทนาต้องเปลี่ยนสภาพมาเป็นเพียงดอกกุหลาบ

              แก่นเรื่อง  (Theme)  ของมัทนะพาธา  คือ  ความเจ็บปวดและความเดือดร้อน  เพราะความรัก  สุเทษณ์เป็นทุกข์เพราะหลงรักมัทนา  ดังคำรำพันว่า  “หากไม่สมรักก็เหมือนตายทั้งเป็น”

         จันฑีเป็นทุกข์เพราะสามีไม่รัก  มัทนาเป็นทุกข์เพราะถูกพรากจากสามี  และชัยเสนเป็นทุกข์เพราะสูญเสียนางที่รัก  เนื้อเรื่องจึงสอดคล้องกับชื่อเรื่องว่า  มัทนะพาธา  ซึ่งหมายถึงความเจ็บปวด  และความเดือดร้อน  เพราะความรักนอกจากนั้นความรักยังมีอานุภาพมากจนทำให้มนุษย์กล้าตัดสินใจทำสิ่งต่างๆ  ได้โดยไม่ใคร่ครวญ

             มัทนะพาธาเป็นหนังสือที่แต่งได้โดยยาก โดยเฉพาะรูปแบบการประพันธ์  ในเรื่องนี้มีคำประพันธ์ประเภทฉันท์ชนิดต่างๆ  ถึง  ๒๑  ชนิด  ทั้งที่เป็นฉันท์ที่นิยมแต่งกันมาแต่โบราณ  เช่น  อุปชาติ  อินทรวิเชียร  วสันตดิลก  ภุชงคปยาต  เป็นต้น  และที่ไม่ค่อยปรากฏในวรรณคดีเรื่องอื่นๆ  เช่น  มันทักกันตา  เมฆวิปพุชชิตา  กุสุมิตลดา  สวาคตา  เป็นต้น  ที่อยู่ในหนังสือมี  ๗  ชนิด  คือ  อินทรวิเชียรฉันท์  วสันตดิลก  วิชชุมมาลา   อินทวงศ์    สาลินี   จินตรปทา   บางตอนก็ใช้กาพย์ยานี   กาพย์ฉบัง  หรือ  กาพย์สุรางคนางค์  ซึ่งวางรูปเป็นบทสนทนา  นับว่าเป็นบทเจรจาที่ใช้คำประพันธ์ได้อย่างเป็นธรรมชาติเพราะฟังได้ราบรื่นรับช่วงกันดี  นอกจากนั้นยังมีบทเจรจาร้อยแก้วในส่วนขอตัวละครที่ไม่สำคัญเช่น  บทเจรจาระหว่างนาคกับศุน  ศิษย์ของพระกาละทรรศินในต้นองก์ที่  ๒  การใช้ลีลาภาษาที่หลากหลายอ่านได้ไม่รู้สึกเบื่อตอนใดต้อการดำเนินเรื่องรวดเร็วก็ใช้ร้อยแก้วตอนใดที่ต้องการจังหวะเสียงและความคล้องจองก็ใช้กาพย์  ตอนใดเน้นอารมณ์มาก็ใช้ฉันท์

              พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์เรื่องมัทนะพาธาด้วยพระปรีชาญาณและสุตาญาณอันกว้างขวาง  พระองค์ทรงศึกษาค้นคว้า  ทรงสดับตรับฟัง  และทรงวินิจฉัย  จนถ่องแท้ก่อนที่จะทรงสร้างสรรค์เป็นงานศิบปะไม่ว่าจะเป็นการที่พระราชวินิจฉัยเรื่องชื่อนางเอกหรือทรงพิจารณาโศลกอธิบายคุณสมบัติของดอกกุหลาบในคัมภีร์สันสกฤตว่า

                                    กุพฺชกะงามดังสาวรุ่น             มีดอกใหญ่  มีเกสรยิ่งทนมาก

                        สะพรั่งด้วยหนาม                                มีฝูงผึ้งเขียวเป็นกลุ่ม

                        กุพชกะมีกลิ่นหอม                              กินอร่อย  หวานมีรสเลิศ

                        ระงับตรีโทษ  เจริญราค                       เย็นสบาย  แก้โรคเช่นท้องร่วง

               พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงนำข้อความนี้มาเป็นคำอธิบายของมายาวินเพื่อทูลสุเทษณ์ว่ามีไม้ดอกชนิดหนึ่งที่น่าจะกำหนดให้เป็นกำเนิดของมัทนาในโลกมนุษย์

               ด้วยพระปรีชาญาณ  และพระสุตาญาณของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว  บทละครพูดคำฉันท์เรื่องมัทนะพาธา  จึงเป็นวรรณคดีที่ทรงคุณค่าสมควรที่เราจะอ่านอย่างพินิจพิเคราะห์  เพื่อให้ประจักษ์คุณค่านั้นอย่างแท้จริง 

เเปลมัทนะพาธาองค์ที่1-5

องก์ที่  ๑  กล่าวถึงเหตุการณ์บนสวรรค์  เทพบุตรหลงรักเทพธิดามัทนา  แต่นางไม่มีใจให้  สุเทษณ์จึงให้มายาวินใช้เวทมนตร์สะกดเรียกนางมา  มัทนาเจรจาตอบสุเทษณ์อย่างคนไม่รู้สึกตัว   สุเทษณ์จึงไม่โปรด  ขอให้มายาวินคลายสะกด  มัทนาเมื่อรู้สึกตัวก็ตอบปฏิเสธสุเทษณ์  ทำให้สุเทษณ์โกรธ  จึงสาปให้นางจุติไปเกิดเป็นดอกกุหลาบในโลกมนุษย์  โดยสาปว่าให้กุหลาบดอกนั้นกลายเป็นมนุษย์เฉพาะวันเพ็ญเพียงวัน และคืนเดียว  ต่อเมื่อมีความรักจึงจะพ้นสภาพจากเป็นดอกไม้  และหากเป็นทุกข์เพราะความรัก  ก็ให้วิงวอนต่อพระองค์  พระองค์จะช่วย

องก์ที่  ๒  เป็นฉากหิมะวันซึ่งมีต้นกุหลาบ  มัทนา  ขึ้นอยู่  ฤษีกาละทรรศินขุดไปปลูกไว้ที่อาศรม  เมื่อมัทนากลายเป็นมนุษย์ก็เลี้ยงดูรักใคร่เหมือนลูก  ท้าวชัยเสนกษัตริย์แห่งเมืองหัสตินาปุระเสด็จไปล่าสัตว์   ได้พบมัทนาก็เกิดความรัก

องก์ที่  ๓  เป็นฉากลานหน้าอาศรมพระกาละทรรศิน  ชัยเสนออกมารำพังถึงความรักที่มีต่อมัทนา  และแอบได้ยินมัทนารำพันถึงความรักที่นางมีต่อชัยเสนเช่นกัน  ทั้งสองสาบานรักต่อกัน  มัทนาจึงไม่ต้องกลับไปเป็นกุหลาบอีกพระกาละทรรศินทำพิธีแต่งงานให้ชัยเสนและมัทนา

องก์ที่  ๔  เป็นฉากในกรุงหัสตินาปุระ  ชัยเสนอยู่กับมัทนาอย่างมีความสุข  พระนางจัณฑีมเหสีของ ชัยเสนหึงและแค้นใจมาก  จึงขอให้พระบิดาซึ่งเป็นราชาแคว้นมคธยกทัพมาตีหัสตินาปุระ  จัณฑียังใช้ให้นางค่อมข้าหลวงทำกลอุบายว่ามัทนารักกับศุภางค์ทหารเอกของชัยเสน  ชัยเสนหลงเชื่อจึงสั่งให้ประหารมัทนาและสุภางค์

องก์ที่  ๕  ตอนแรกเป็นฉากพลับพลาในค่ายหลวง  พราหมณ์วิทูรเข้าเฝ้าชัยเสน  แล้วสารภาพผิดว่าตนเป็นหมอเสน่ห์ที่ร่วมทำอุบายให้จัณฑี  ชัยเสนรู้ว่ามัทนาและศุภางค์ไม่มีความผิดก็เสียใจมาก  นนทิวรรธน์  อำมาตย์เอกจึงทูลความจริงว่าได้ปล่อยมัทนาไป  และโสมทัตย์ศิษย์ของพระกาละทรรศินได้พานางกลับไปอยู่ในป่าหิมวันต์  ส่วนศุภางค์ก็เป็นอิสระเช่นกัน  และได้ออกไปต่อสู้กับข้าศึกจนตายอย่างทหารหาญ  ชัยเสนสรรเสริญศุภางค์และสั่งให้นนทิวรรธน์เตรียมขบวนไปรับนางมัทนา  ทางด้านมัทนาได้ทูลขอให้สุเทษณ์รับนางกลับไปสวรรค์  สุเทษณ์ขอให้นางรับรักตนก่อน  แต่มัทนาปฏิเสธ  สุเทษณ์กริ้ว  จึงสาปให้มัทนาเป็นกุหลาบตลอดไป  ชัยเสนมาไม่ทัน  จึงได้แต่นำต้นกุหลาบกลับไปเมืองหัสตินาปุระ

-------   จบบริบูรณ์  -----

มัทนะพาธาองค์5

องก์ที่ ๕

ตอนที่ ๑

พลับพลาในค่ายหลวงที่ตำบลกุรุเกษตร์

ฉากเป็นห้องประทับที่ข้างในพลับพลา, ซึ่งมีม่านทองกั้นแทนฝาทั้งด้านขวาและด้านซ้าย; ด้านหลังมีม่านรวบผูกให้แหวกตรงกลางเป็นช่องเข้าออก, มีลับแลตั้งบังช่องนี้, ทางด้านซ้ายมือมีเตียงตั้งอยู่ชิดม่านมีราชอาสน์และหมอนทอด, และเครื่องราโชปโภคตั้งพอสมควร.

(เมื่อเปิดม่าน, ท้าวชัยเสนเอกเขนกอยู่บนเตียง, มีมหาดเล็กอยู่งานพัดคน ๑, หมอบอยู่ทางด้านขวาอีก ๒ คน. สักครู่หนึ่ง นันทิวรรธนะแหวกม่านด้านขวาแล้วคลานออกมาถวายบังคม.)

		(ยานี, ๑๑.)
นันทิวรรธนะ.		ขอเดชะพระบาท		นรนาถเหนือเกศี
		บัดนี้เฒ่าธชี		ผู้มีชื่อวิทูรไซร้
		ซึ่งมีพระบัญชา		ให้ตระเวนแล้วขับไล่
		โอหังบังอาจใจ		เข้ามาถึง ณ ค่ายนี้
		ข้าบาทได้ซักถาม		พราหมณ์ว่ามาก็เพราะมี
		เรื่องทูลพระทรงศรี		เป็นข้อความสำคัญนัก
		ยืนยันสำคัญแท้		ว่าถึงแม้แกเองจัก
		ต้องรับอาญาหนัก		ก็ขอทูลซึ่งกิจจา
ชัยเสน.		แกคงต้องมีสิ่ง		จำเป็นจริงแกจึงกล้า
		เอาเถิดเรียกเข้ามา		จะฟังเรื่องของแกดู

(นันทิวรรธนะถวายบังคมแล้วคลานไปที่ม่านด้านขวา แหวกม่านหน่อยหนึ่งและกวักเรียกเข้าไปในโรงพราหมณ์วิทูรออก จึ่งพากันคลานเข้าไปเฝ้า..)

ชัยเสน.		นี่แน่ตาพราหมณ์เฒ่า		แกขอเฝ้าและบอกกู
		มีข่าวสิ่งใดอยู่		จงรีบแจ้งแถลงมา
		(อุปัฎฐิตา, ๑๑)
วิทูร.		ขอเดชะพระสม		มติเทวะราชา
		โปรดทรงกรุณา		ดนุสารภาพผิด
		โอตัปปะกระตุ้น		ฤดิช้าก็หวนคิด
		ได้ว่าผิวะปิด		คติไว้จะบาปครัน
		เมื่อคืนพระเสด็จ		จรเข้า ณ สวนขวัญ
		ข้าทูลคติอัน		ทุจริตมุสาวาท
		ความจริงมะทะนา		ศุภะลักษะณานาฏ
		ไม่เคยริพิฆาต		ฤขบถณภูมี
		แท้จริง ณ พระนาง		วรเทวิจัณฑี
		ตรัสใช้ดนุนี้		และกระทำอุบายทราม
		นางมานะอะรา-		ลิวิการะไปตาม
		บอกเค้าคติความ		พระดำริพระนางว่า
		ทรงน้อยพระหทัย		เพราะว่ะองค์พระภรรดา
		โปรดนางมะทะนา		และมิโปรดพระจัณฑี
		ความทราบ ณ พระองค์		บิตุรงค์ธจึงกรี-
		ธาแสนยะจะตี		บุรหัสตินาพลัน
		บัดนั้นก็ประยุท-		ธะและยังบแพ้กัน
		จึ่งองค์วรจัณ-		ฑิวิตกจะเสียการ
		ขอให้ดนุแสร้ง		และกระทำพิธีปาน
		หนึ่งว่ายุวะมาลย์		มะทะนาดำรัสใช้
		ให้ฝังวรรูป		นรนาถะฦาชัย
		อีกทำวิธีให้		ฤดิแห่งศุภางค์รัก
		ข้าเห็นคติทราม		และอุวาทะท้วงทัก
		นางค่อมอะประลักษณ์		ก็ตะคอกและขู่เข็ญ
		ว่าแม้ดนุนี้		บมิยอมก็คงเป็น
		โทษใหญ่และจะเห็น		ทุขะอันมหันต์สุด
		เหตุเขาแหละจะกล่าว		พะจิฟ้องดะนูดุจ
		เป็นจาระบุรุษ		ณ พระราชะธานี
		ข้าเห็นวรจัณ-		ฑิก็เป็นสุดาศรี
		แห่งนายดนุนี้		ดนุจึงประนอมใจ
		ทำตามอภิปราย		และอุบายก็เป็นไป
		สมคิดและกะไว้		บมิขาดละสักอัน
		ครั้นเมื่อดนุฟัง		พระดำรัสประสาททัณฑ์
		ใจข้าขณะนั้น		หิริเตือนว่าตนโหด
		ข้าเองสิเพาะให้		นรนาถะกริ้วโกรธ
		คนผู้นิรโทษ		สิจะถูกประหารชนม์
		แต่ว่าขณะนั้น		ดนุกลัวนะเต็มทน
		เกรงผิดจะพะตน		บมิอาจจะพูดจา
		ครั้นราชะบุรุษ		นิระเทศะตูข้า
		ออกจากวรธา-		นิดะนูคเณจร
		ไปไหนฤก็ข้า		บมิอาจจะหลับนอน
		เหมือนเพลิงพิษะร้อน		ระอุรุมณกลางทรวง
		ดังนั้นแหละทะนง		จรตรงณค่ายหลวง
		เพื่อทูลคติปวง		และประณตณบาทา
		ข้าเป็นทุรชน		และละเมิดพระอาญา
		แล้วแต่นรนา-		ถะจะลงเถอะโทษแรง

		(สัทธรา, ๒๑)
ชัยเสน.		ฟังคำหมอเฒ่าวิทูรแจ้ง		วะจะนะประดุจจะแทง
		ที่อุราแยง		กระทั่งใจ
		โอ้แพ้รู้นาริจัญไร		ทุษะประทะณหะทัย
		โดยมิทันได้		คะนึงว่า
		จัณฑีผู้เป็นธิดารา-		ชะมะคะธแหละจะกล้า
		ออกอุบายพา-		ละเช่นนั้น
		โดยความหึงส์หนักเพราะรักครั้น		คะดิประทะทุษะพลัน
		พลุ่งประหนึ่งควัน		กระทบตา
		สุดแสนคั่งแค้นฤดีว่า		ปิยะวะธุมะทะนา
		นอกฤดีข้า		ก็ผิดใหญ่
		บัดนี้ปรากฏบผิดใด		สุปิยะชิวะประลัย
		ข้าจะอยู่ไย		ณ โลกนี้

(ท้าวชัยเสนชักดาบออกและทำท่าจะแทงตัว, แต่นันทิวรรธนะรีบไปจับมือไว้ได้ทัน,และในขณะนั้นเองพูดต่อไปนี้.)

		(อินทะวิเชียร, ๑๑)
นันทิวรรธนะ.		อ้าเทวะโปรดเกล้า		กรุณากะข้าที
		ขอองค์พระเจ้าชี-		วิตะรั้งพระทัยไว้
		เหตุด้วยอะเรียก		พละแสนยะเกรียงไกร
		เกือบถึงพระเวียงชัย		และตลอดวิถีมา
		ได้ทำระส่ำปวง		นรหวั่นณวิญญาณ์
		ดังนี้แหละทวยนา		คะระยังระริกรัว
		หากรู้ว่ะเสียองค์		ปิยะราชะทูนหัว
		คงยิ่งจะเพิ่มกลัว		ภยะพาลพิบัติเบียน
		ตราบใดพระเดชแผ่		วรฉายะเหนือเศียร
		ย่อมศานติจำเนียร		เพราะพระบาระมีร่ม
		ชีพตนและชีพญาติ		บมิห่วง ณ อารมณ์
		ขอให้นโรดม		วรชนมะยืนยัง
		ไร้ปิ่นดิลกราชย์		ละก็ชาติจะภินพัง
		ไหนเลยจะคงตั้ง		อิศรานุภาพครอง
		โลกเราสง่างาม		ก็เพราะแสงตะวันส่อง
		สิ้นแสงระวีต้อง		มละทั่วนะฉันใด
		อันปวงประชาเปรม		ฤดิพึ่งพระเดชไท้
		เดชดับก็มืดใน		ฤดิหม่นละแน่นอน
		ราตรีสว่างแจ้ง		ก็เพราะแสงนิศากร
		โกฏิดาวณอัมพร		ก็บเท่าพระจันทร์เดียว
		อันว่าพระคุณเปรียบ		วรโสมะนั่นเทียว
		ไร้นาถะข้าเหลียว		จะประสบพระเจ้าไหน
		(อุเปนทะวิเชียร, ๑๑)
ชัยเสน.		สดับวจีเจ้า		ฤก็เราสิเห็นไพ-
		เราะแท้และจับใจ		เพราะว่ะเตือนฤดีจัง
		เพราะเราคะนึงเห็ฯ		ดนุผิดสิจึ่งคลั่ง
		และแค้นหทัยตั้ง		จะประหารดนูเอง
		บเคยจะมีผิด		นิติธรรม ณ เมื่องเพรง
		บเคยจะข่มเหง		นระผู้บมีโทษ
		ก็หลงอุบายเขา		ดนุเห็นว่ะตนโฉด
		เพราะเชื่อณชนโหด		ก็ประหาระคนดี
		อนงค์สุปรียา		มะทะนาสิเปรียบชี-
		วะแห่งดนูนี้		ฤก็สิ้นชิวาลัย
		มโนดนูเปรียบ		ดุจะเรือนและนางไซร้
		ประดุจประทีบใช้		ชวลิตณเคหา
		และกูสิตกล่อง		ละก็ซัดชวาลา
		พิโรธและจับปา		บมิทันจะใคร่ครวญ
		ตะเกียงวินาศแล้ว		คะหะมืดสิจึ่งหวน
		คะนึงว่ะไม่ควร		จะทลายประทีปนั้น
		ศุภางคะเสนี		ฤก็เคยสนิทกัน
		ดนูก็ควรมั่น		ฤดิว่าสุภักดี
		เพราะโกรธะครองใจ		ดนุให้ประหารชี-
		วะเพื่อนก็บัดนี้		นะสิรู้ว่ะไร้ผิด
		ศุภางคะเหมือนพา		หะวิเศษะแรงฤทธิ์
		ดนูสิปลดปลิด		วรพาหะแห่งตน
		อะโหจะหาเมีย		ฤสุมิตระอีกหน
		จะเหมือน ณ สองคน		ฤจะได้ณโลกา
		จะหามณีรัตน์		รุจิเลิศก็อาจหา
		เพราะมีวณิชค้า		และดนูก็มั่งมี
		ก็แต่จะหาซึ่ง		ภริยาและมิตรดี
		ผิทรัพยะมากมี		ก็บได้ประดุจใจ
		แสวงเถอะจนสุด		พสุธาสุราลัย
		เมียใดและเพื่อนใด		บมิเปรียบละของกู
		ฉะนี้สิจึ่งแสน		ทุขะมากบอยากอยู่
		และนึกก็ชังตู		เพราะว่ะโง่นะเหลือทน
		สดับพจีเจ้า		นะสิเราสำนึกตน
		และจำจะต้องทน		ทุขะเพื่อประโยชน์ราษฎร์
		เพราะถึงจะโศกศัลย์		กะระณีย์บควรขาด
		เพราะขัตติโยชาติ		ทุมะนัสก็กัดฟัน
		(สาลินี, ๑๑)
นันทิวรรธนะ.		ข้าขอบังคมบาท		สุรนาถะราชัน
		จิตข้านี้โล่งพลัน		เพราะสดับพระวาจา
		บัดนี้กราบทูลขอ		พระประทานอภัยข้า
		ด้วยมีซึ่งกิจจา		ดนุสารภาพผิด
		เมื่อคืนที่ตรัสสั่ง		ดนุปลงพระชีวิต
		เทวีผู้มิ่งมิตร		มะทะนากะชู้ไซร้
		ข้าพาทั้งสองถึง		ณ ประตูพระเวียงชัย
		พบพราหมณ์มาแต่ไพร		ทิชะถามคดีพลัน
		ข้าเล่าถี่ถ้วนจึ่ง		ทิชะทูลกะแจ่มจันทร์
		ขอเชิญสู่อารัณ-		ยะกะพร้อมคณาชี
		ข้าเห็นว่าโปรดให้		ดนุปลงพระชีวี
		นั้นคือว่าภูมี		จะมิเลี้ยงพระนางไซร้
		แม้ปล่อยให้เธอเข้า		ณ อรัณยะสูญไป
		เหมือนสิ้นชีวาลัย		เพราะก็คงบคืนมา
		ข้าจึ่งได้กล่าวคำ		อนุญาตทิชาพา
		เทวีเข้าสู่ป่า		และบได้เผด็จชนม์
ชัยเสน.		อันว่าหัวหน้าพราหมณ์		คณะผู้จะเดินด้น
		พานางสู่ไพรสณฑ์		นะแหละรู้ฤชื่อไร ?
นันทิวรรธนะ.		เขานั้นปรากฏนา-		มะว่ะโสมะทัตไซร้
		แลกล่าวว่าอยู่ใน		หิมะวันอรัญศรี
ชัยเสน.		ขอบใจ, เจ้านี่เป็น		วรเสวิยอดดี
		เหมือนนำซึ่งวารี		สิตะช่วยชโลมตู
		ดีใจที่รู้ว่า		มะทะนานะยังอยู่
		พอมีโอกาสกู		และจะขอวราภัย
		เมียรอดยังห่วงมิตร		ก็ศุภางคะนั้นไซร้
		ได้ปลงชีวาลัย		ฤว่ะปล่อยประดุจกัน
นันทิวรรธนะ.		ข้อบอกแก่เสนี		จะบปลงละชีวัน
		เป็นแต่ให้เขานั้น		มละเขตประเทศนี้
		เขาตอบว่าเขานั่น		ฤดิมั่นณภักดี
		ต้องห่างจากทรงศรี		ชิวะเขาบอยากครอง
		ขอลาแลว่ามุ่ง		จระตรง ณ ที่กอง
		ทัพหลวงด้วยใจปอง		ฤดิแฝงระหัสอยู่
		จนถึงเวลาที่		จะประยุทธะต่อสู้
		ศึกแล้วเขาเตรียมจู่		จระรบศะตรูพาล
		เพื่อตายในที่รบ		อริอย่างทหารหาญ
		ข้าฟังนึกสงสาร		ก็ประสาทะตามใจ
		ครั้นถึงเวลายุทธ		ดนุเห็นศุภางค์ไซร้
		ออกนำหน้าพลไป		และประยุทธะหน้าทัพ
		เห็นพวกข้าศึกห้อม		ณ ศุภางคะเหลือนับ
		ทั้งฟันทั้งแทงยับ		และศุภางคะล้มตาย
		สมใจทีใฝ่มอบ		ชีวะเป็นพะลีภาย
		ใต้บาทแห่งฦาสาย		เพราะว่ะมั่นกตัญญู
ชัยเสน.		เออกูค่อยคลายความ		ทุขะทัพหทัยอยู่
		เมื่อทราบมิตรของกู		บมิเสียชิวีทราม
		เป็นเชื้อชาตินักรบ		สละชีพ ณ สงคราม
		นับว่าได้ตายงาม		ดุจะนายทหารกล้า
		อีกหนึ่งนั้นคือนาง		สุปริยัมวะทาภา
		ได้ออกจากพารา		จระสู่ประเทศไหน
นันทิวรรธนะ.		นางขอตามไปเพื่อน		วรเทวิศรีใส
		จึ่งพร้อมกันเดินไป		ณ ประเทศะอารัญ
		(อุปชาติ, ๑๑)
ชัยเสน.		ฉะนี้ก็กูพอ		จะประศาสน์และสั่งสรรพ์
		ให้ถูก ณ ทางธรร-		มะและสมกะโทษกรณ์
		อันท้าวมคธยก		พลก่อกะลีบร
		เพราะเชื่อธิดารอน		รณะปราศะธรรมา
		และได้ปะราชิต		ขณะนี้ก็ตกมา
		เป็นตัวเชลยข้า		บมิควรจะปรานี
		ให้โหระหาฤกษ์		ดิถิงามและยามดี
		จะทำพิธีศรี		วรุดมประถมกรรม์
		และปลงพระชนม์ท้าว		มคะธาธิเบนทร์นั้น
		รองเลือดชำระสรร-		พะอุบัทว์ ณ บาทเรา
		เอาเศียรอะรีใส่		ณ ชะลอมและให้เจ้า
		ธิดาและรับเอา		ศิระแห่งบิดาไซร้
		และทูลกระบาลจาก		วรธานิกูไป
		สู่แดนมคธให้		นระเห็นและเป็นตัว
		อย่างว่านรีคด		และขบถประทุษผัว
		ก็แพ้ณภัยตัว		บมิได้เจริญนาน
		และอีอะราลี		ทุรยศกะลีพาล
		ให้เจ้าพนักงาน		นคราภิรักษ์พลัน
		เฆี่ยนเสียเถอะสามยก		และก็สักนลาฏมัน
		และตัดจมูกกรรณ		นิระเทศะมันไป
		วิทูรก็มีโทษ		เพราะว่ะรู้และเป็นใจ
		แต่ว่าธชีได้		สติสารภาพผิด
		จนเราตระหนักเรื่อง		ก็ฉะนี้แหละเราคิด
		ธชีผิมีผิด		ฤก็ชอบประกอบมี
		จะให้อภัยพราหมณ์		และ ณ กาละต่อนี้
		พราหมณ์จงประพฤติดี		สุจริต ณ ไตรทวาร
		จงมุ่งผดุงกิจ		ตบะกรรมะเผาผลาญ
		และข่มกิเลสมาน		มะนะแน่ว ณ พรหมา
		(อุปัฏฐิตา, ๑๑ )
วิทูร.		อ้าเทวะสุธรร-		มิกะปรียะราชา
		อันทรงกรุณา		ดนุผู้ประพฤติผิด
		นี่คือพระแสดง		สุรธรรมะโสภิต
		มีแต่สุรฤท-		ธิจะเทียบพระภูบาล
		นึกว่าบมิรอด		คุรุทัณฑะแรงราน
		บัดนี้พระประทาน		พระอภัยกะข้านี้
		เหมือนรดศิระด้วย		สุรทิพยะวารี
		ชุ่มชื่น ณ ฤดี		ดนุขอปฏิญญา
		แต่นี่สละทั้ง		คหทรัพย์และออกป่า
		เพื่อตั้งตะบะบา-		รมิบ่มกุศลไว้
		แน่แท้จะอุทิศ		ผละบุญถวายไท้
		ตอบแทนพระอภัย		วรทาน ณ กาลนี้
		ขอให้พระเสวย		สุขะเพลินเจริญศรี
		สมดังพระฤดี		ภยะแผ้วพระภูบาล
		กิจใดพระประสง-		คะก็จงประสิทธิ์ท่าน
		การปวงประลุหาน		วรราชประสงค์สรรพ์
		ลาภหลั่งบมิหยุด		เถอะประดุจอุทกถั่น
		ทรงชัยชะนะสรร-		พะศะตรูบรู้แพ้
		ขอให้วรศัก-		ดิและฤทธิเรืองแผ่
		ไพศาลประลุแค่		สุระภูมิภาคบน
		เป็นใหญ่ ณ ประเท-		ศะมนุษย์ ณ สากล
		ครอบครองนรชน		จตุรางคะวรรณา
		ขอทวยสุรฤท-		ธิประสิทธิ์พระพรมา
		พร้อมดังพะจิข้า		วรบาทถวายพร

(พราหมณ์วิทูรถวายบังคมท้าวชัยเสนแล้วคลานถอยไปเข้าโรงทางขวา.)

ชัยเสน.		แน่ะนันทิวรรธน์เตรียม		พละเสนิกากร
		จะไปพนาดร		และจะรับพระนงคราญ
		และสั่ง ณ วังเตรียม		วรสีวิกากาญจน์
		สนมพนักงาน		สะขิสรรพประดับศักดิ์
		ดนูจะไปยัง		กุฏิที่มุนีพัก
		และรับวธูรัก		จระกลับ ณ เวียงชัย
		ณ ฝ่ายนครหลวง		ก็ประดับประดาไว้
		เพราะกลับ ณ เมื่อใด		ก็จะมีพิธีการ
		ภิเษกพระนางเจ้า		มะทะนาสมุนมาลย์
		วิสุทธินงคราญ		อรเอกมเหสี
		อนึ่งศุภางค์ผู้		ศุภะมิตระยอดดี
		ก็ควรจะเผาผี		และสนองคุณานันต์
		ผิศพศุภางค์ยัง		บมิสูญก็จงพลัน
		ประดิษฐะเชิงชั้น		วรจิตระกาธาร
		และเผาสุมิตรแล้ว		ละก็แห่วะรางคาร
		ณ ฝั่งมหาธาร		ยะมุนานทีศรี
		ก็คงจะล้างมล		ทินะโทษประดามี
		และโทมะนัสที่		ฤดิกูจะค่อยเบา
		สุมิตระคนนั้น		นะก็ดุจอะนุชเรา
		ฉะนั้นนะตัวเจ้า		แหละประจงณการศพ
		มิให้อะไรขาด		เพราะว่ะปราศะเคารพ
นันทิวรรธนะ.		ดำรัสพระทรงภพ		ดนุนี้จะทำตาม

(ท้าวชัยเสนเข้าโรงทางช่องกลาง, และมหาดเล็กคลานตามเข้าโรงทางนั้นด้วย. ส่วนนันทิวรรธนะเข้าโรงทางขวา.)

(ระหว่างเปลี่ยนฉากพิณพาทย์ทำเพลงพญาโศก)

ตอนที่ ๒

กลางป่าหิมะวัน

[นี้คือฉากเดียวกับฉากตอนที่ ๑ องก์ที่ ๒ นั่นเอง ผิดแต่ในตอนนี้มิได้มีต้นกุหลาบเท่านั้น.]

(มัทนานั่งอยู่บนตอไม้ ปริยัมวะทานั่งอยู่กับพื้นข้างตอไม้ มีนางสาวใช้อีก ๒ คนนั่งอยู่ห่าง ๆ ทางด้านขวาแห่งเวที และมีพวกบริวารของพระกาละทรรศิน กำลังขนฟืนมากองที่กลางเวที. เตรียมสำหรับจุด ศุนเป็นผู้กำกับพวกบริวารให้ ขนฟืนและจัดเครื่องพลีในระหว่างเวลาที่ปริยัมวะทากับมัทนาพูดกันต่อไปนี้.)

		(ภุชงคัปปะยาตร์, ๑๒.)
ปริยัมวะทา.		พระแม่เพียรพะลีมา		ก็สัปดาหะล่วงสาม
		มิเห็นว่าจะสมความ		ประสงค์ดังดำรัสไว้
		กระหม่อมฉันจะทูลสา-		ระภาพตรง ณ จริงใจ
		กระหม่อมฉันมิอยากให้		พะลีนี้ประสิทธิ์ผล
		เพราะหากว่าพะลีเสร็จ		เสด็จกลับ ณ เบื้องบน
		กระหม่อมฉันจะต้องทน		ระทมทุกขะหงอยเหงา
		เพราะทุกวารก็บานใจ		และรับใช้พระแม่เจ้า
		บำเรอบาทะค่ำเช้า		บเคยคลาดและคลาไกล
		พระแม่โปรดกระหม่อมฉัน		ก็อย่าพลันเสด็จไป
		จะทรงทิ้งสะขีให้		อนาถโอ้บสงสาร
มัทนา.		อ๊ะปรียัมวะทานาง		จะหมองหมางมิเข้าการ
		มิใช่ฉันสงสาร		ฤชิงชังนะหล่อนเอ๋ย
		เพราะตั้งแต่ดนูไป		ณ กรุงไกรก็ทรามเชย
		บำเรอจิตสนิทเคย		ประจบดีบเว้นวัน
		และเห็นแล้วละรักจริง		ผิจำทิ้งก็ตัวฉัน
		จะเสียใจและโศกศัลย์		มิน้อยแน่ละโฉมตรู
		ผิเทวาธเกื้อกูล		จะลองทูลและถามดู
		ผิพานางนะไปอยู่		กะข้าได้จะพาไป
ปริยัมวะทา.		พระแม่เจ้าเสด็จสู่		พิภพสวรรค์ ณ ชั้นใด
		ก็อยากตามเสด็จไป		บำเรอบาทบคลาดคลา

(บัดนี้ศุนมารายงานกับปริยัมวะทาว่าพร้อมแล้ว, มัทนาจึ่งลุกจากตอไม้ไปนั่งที่หน้ากองฟืนและก่อไฟ. คนอื่นนั่งในที่อันควร. มัทนาจุดไฟเสร็จแล้วกล่าวคำวอนเทวดา.)

		(รโธทฺธตา, ๑๑)
มัทนา.		ข้าประณมกะระกระพุม		ประชุมนะเขา
		ไหว้สุเทษณ์วระมหา		มหิทธิบูรณ์
		เชิญสดับสุวระพจน์		ประณตทำนูล
		วอนพระองคะอนุกูล		และเมตตะด้วย
		ยามดนูสิทุขะจัด		ธตรัสจะช่วย
		โดยพระมุ่งกรุณะอวย		พระพรประทาน
		ข้าพระบาทฤทุขะมี		ฤดีจะราน
		เทวะโปรดและอุปะการ		จะสิทธิผล
		เมตตะธรรมะนะสิจุน		และหนุนสกล
		ช่วยผดุงนิกะระชน		ประโลมฤดี
		เชิญเสด็จอะมะระมา		ณ วาระนี้
		รับเสวยวระพลี		ดนูถวาย
		โดยดนูทุกขะวิโยค		และโชคก็หาย
		อยากจะใคร่ชิวะมลาย		บ่ทนและทุกข์
		อยู่ก็โศกะจะทวี		บมีสนุก
		สามิทิ้งฤวะจะสุข		ฤมีเจริญ

                  (ตักน้ำมันเนยหยอดที่กองไฟ, แล้วกล่าวต่อไป.)

		อ้าสุเทษณ์ผิกรุณา		ก็ข้าสิเชิญ
		ล่องนะภาพระรและเหิน		ระเห็จและมา
		โปรดเถอะองค์อะมะระรับ		สดับวะทา
		ข้าพระบาทมะทะนา		จะทูลอะมร

(พิณพาทย์ทำเพลิงตระเชิญ. พอถึงรัวท้ายตระ เมฆด้านหลังเวทีแหวกออกและสุเทษณ์ลอยอยู่ในระหว่างเมฆ, แต่สมมติว่าไม่มีใครเห็นนอกจากมัทนา.)

		(สวาคตา, ๑๑)
สุเทษณ์.		ข้าสดับสุมะทะนา		วจะว่าวอน
		ใจก็นึกกรุณะหล่อน		ฤดิสงสาร
		เล็งก็รู้ณพะหุเหต		ทุขะเภทพาล
		ใคร่จะช่วยและอุปะการ		ยุวะนารี
		หากว่ะโฉมศุภะอนงค์		จะประสงค์ลี
		ลาณแดนสุระวะดี		ก็จะพาไป
		เพื่อถนอมวระวธู		ดุจะคู่ใจ
		เป็นมเหสีอรไท		ก็จะแสนสุข
		ข้าจะเลี้ยงสะมระรัตน์		และขจัดทุกข์
		ชวนภิรมย์ระติสนุก		บมิเว้นวัน
		ข้าจะหาสุระนะรี		ยุวะดีสวรรค์
		เป็นสะขีคณะกำนัล		ปฏิบัตินาง
		ทุกทิวาจะบมิต้อง		ฤดิหมองหมาง
		นั่งสดับสุดุริยาง-		คะประเลงนิตย์
		ในสุราละยะวิมาน		จะสราญจิต
		แนบดนูมะนะสนิท		และสิเนหา
		คงบ่ทำกะมละหมอง		ชละนองตา
		เช่นพระองคะนรสา-		มิกระทำแล้ว
		เชิญนะรีระตะนะมิ่ง		มณิยิ่งแก้ว
		ไปกะข้าละก็จะแคล้ว		ภยะด้วยพลัน
		เชิญนะรีสิริสำรวย		จระด้วยกัน
		สู่พิภพอะมระสวรรค์		เถอะจะว่าไร

(มัทนาก้มหน้านิ่งนึกอยู่สักครู่ ๑ ก่อน แล้วจึ่งคลานเข้าไปทางด้านหลังและยกมือไหว้ แล้วทูลตอบอย่างฉาดฉาน.)

		(รโรทฺธตา, ๑๑)
มัทนา.		ฟังพระวาทะวรศัพท์		ก็จับฤทัย
		เห็นพระทรงกรุณะไซร้		บจืดบจาง
		ข้าจะทูลนะฤก็ยาก		บอยากจะพราง
		แต่มิทูลอะมระทาง		ก็คงมิโปรด
		ข้าพระบาทะฤก็เขลา		และเฉาและโฉด
		คงมิพ้นสุระพิโรธ		และโทษะกร
		ข้าเฉลยพระมธุรส		สุราดิศร
		ได้ก็ดังประดุจะก่อน		ณ ภูมิสรรค์
		อันจะทรงพระกรุณา		ณ ข้าฉะนั้น
		เป็นพระคุณดนุจะพรร-		ณะนาบได้
		หากจะมีวิถิถนัด		บขัดหทัย
		ทั้งจะใช้ ณ ธุระใด		บมีระอา
		แต่จะโปรดดะนุและให้		คระไลนภา
		เป็นพระบาทะบริจา-		ริกาฉะนี้
		เกรงจะผิดพระนิติธรรม-		มะอันนารี
		เสพย์กะสองบุรุษมี		ฤใครจะชม
		อันพระองค์อะมระเศรษ-		ฐะเดชอุดม
		จึ่งมิควรจะอภิรม-		ยะนาริทราม
		ข้าทำนูลวะจะนะตรง		ดำรง ณ ความ
		สัตยะธรรมะคะติงาม		นะเทวะไท
		(สวาคตา, ๑๑)
สุเทษณ์.		พูดพิกลละมะทะนา		ก็จะว่าไร
		ชวน ณ สรวงก็บมิไป		บมิจงจินต์
		หล่อนจะคงกะมละแค้น		และ ณ แดนดิน
		อยู่จะแสนทุขะยุพิน		ก็จะขืนอยู่
		อันจะช่วยธุระยุพา		ฤก็ข้าดู
		ไร้วิถีและก็ดะนู		จะประสาทใด
		จึงจะสมวรประสง-		คะอะนงค์ได้
		จงเฉลยวะจะนะให้		ดนุรู้ที
		(รโธทฺธตา, ๑๑.)
มัทนา.		ใดจะพึงกะมละกว่า		พระสามิที่
		เป็นวราภะระณะศรี		ณเกศถกล
		ข้าก็ขออะมระฤทธิ์		ประสิทธิผล
		ช่วยประสาทะสุขะดล		หทัยถนัด
		แห่งพระวีระชยะเสน		นเรนทะรัตน์
		ให้พระจากนะคะรหัส-		ตินาและมา
		รับดนูจระ ณ ขัณฑ์		ฉะนั้นแหละข้า
		โลกจะส่างและมะทะนา		จะเปรมหทัย
		(สวาคตา,๑๑.)
สุเทษณ์.		ผัวก็ทิ้งและบมิหวง		วธุห่วงได้
		ที่ดะนูวธุไฉน		บมิยอมรัก
		ข้าจะวอนสุปิยะรัตน์		ก็สะบัดพักตร์
		ราวกะทรามและทุระลักษณ์		บมิมีดี
		ข้าจะกล่าววะจะนะจัง		ละนะครั้งนี้
		คือผินางจะบมิมี		มะนะรักไซร้
		ข้าจะมีฤดิประนอม		ฤจะยอมให้
		หล่อนนะรักบุรุษะใด		นะฤอย่าคิด
		เมื่อดนูจะบมิสม		อภิรมย์จิต
		จักมิยอมบุรุษะชิด		มะทะนาแล้ว
		จำจะลาละปิยะนาฏ		เพราะจะคลาดแคล้ว
		คงมิเห็นสุวะธุแก้ว		มณิกลอยตา
		แต่ ณ กาละทิวะนี้		วนิดาภา
		เป็นสุกุพชะกะผะกา		บมิเปลี่ยนเลย
		เพื่อประกันบุรุษะอื่น		บมิชื่นเชย
		โฉมอนงค์ดรุณิเอย		วจะข้าขลัง
		สาปก็จักอจิระสิท-		ธิสะมิทธิ์ดัง
		ข้าประกาศวะจะนะสั่ง		นะสดับดี
		กลายเถอะร่างสุมะทะนา		ดุจะมาลี
		เป็นสุกุพชะกะฉะนี้		เถอะนิรันดร

(พิณพาทย์ทำเพลงรัวสามลา. มัทนาฟุบตัวก้มหน้าลงและนิ่งไปเหมือนตาย, แล้วค่อย ๆ กลายเป็นต้นกุหลายอย่างเช่นที่เห็นในต้นองก์ที่ ๒ สุเทษณ์ดูอยู่จนนางกลายเป็นกุหลาบไปแล้วก็หายไปในกลีบเมฆ, คนอื่น ๆ จ้องดูมัทนาอยู่ด้วยความประหลาดใจอย่างมิรู้ทางเหนือทางใต้ จนจบเพลงจึ่งต่างคนต่างสะกิดกันและพูดกันซุบซิบ, เว้นแต่ปริยัมวะทาวิ่งเข้าไปที่ต้นกุหลาบ และกล่าวคำครวญ)

		(ปิยวทา, ๑๒)
ปริยัมวะทา.		ทุขะอะโหพระมะทะนา		พระมาตุวร
		พระจะมลายพระชิวะจร		พระแม่ไฉน
		บมิดำรัสวะจะนะชวน		พระด่วนคระไล
		พระมละทิ้งดะนุพิไร		พิลาปอนันต์
		พระวรคุณอดุละครอง		และป้องและกัน
		ดนุฉะนี้ฤจะมิศัล		ยะเศร้าอุรา
		ก็ผิวะรู้ ณ คติขำ		ปริยัมวะทา
		ฤจะมิตามพระวรมา-		ตะวายชิวาตม์
		พระปิยะเทวิจระไป		ก็ใจจะขาด
		ผิวะจะตามยุคะละบาท		มิขัดและขวาง
		จะติระตามบะทะดำเนิน		บเหินบห่าง
		และประติบัติประดุจะอย่าง		อดีตะกาล
		ชะชะพระมัจจุฤกระไร		หทัยธพาล
		ก็ดนุนี้สิมิประหาร		ประหารพระแม่
		ทุขะระทมกะมละเปลี่ยว		จะเหลียวจะแล
		ก็บประสบสุขะ ณ แด		จะพึ่ง ณ ใคร
		พระปิยะมาตุจระดั้น		ณ สรรคะใด
		ดนุจะขอจะริกะไป		ณ กาละนี้

(พิณพาทย์ทำเพลงโอด ; ปริยัมวะทาร้องไห้สะอึกสะอื้น.. พอจบหน้าพาทย์ก็พอพระกาละทรรศินเดินนำเสด็จท้าวชัยเสนออกมาทางซ้าย นันทิวรรธนะ, โสมะทัต และนายทหารตามออกมาด้วย. ในชั้นต้นผู้ที่มาใหม่ยังไม่มีใครเห็นต้นกุหลาบ.)

		(ฉบงง, ๑๖)
ชัยเสน.		เอ๊ะ ! พระคุณว่าเทวี		เธออยู่แห่งนี้
		แต่บเห็นทรามวัย
กาละทรรศิน.		เทวีตั้งแต่มาไพร		ทุกสัปดาห์ได้
		เสด็จ ณ แดนดงนี้
		เพื่อทรงทำกิจพลี		นี่กองอัคคี
		ยังอยู่เพื่อเป็นพยาน
		เธอว่าจะกิบยัญญะการ		วอนเทพพิศาล
		ขอให้อำนวยพรศรี

(ระหว่างนี้โสมะทัตได้แลเห็นต้นกุหลาบแล้ว จึ่งเข้าไปไหว้อาจารย์และพูด.)

โสมะทัต.		ข้าขอโอกาสมุนี !		โปรดดูทางนี้ (ชี้ต้นกุหลาบ.)
กาละทรรศิน.		(เหลียวไป, พูดอย่างตกใจ.)
		อะโห ! เรามาช้าไป
ชัยเสน.		เอ๊ะก็นั่นนารีใด		ซบตัวร้องไห้
		อยู่ที่ข้างพุ่มพฤกษา
กาละทรรศิน.		นั่นคือปริยัมวะทา		นารีที่มา
		พร้อมกับพระราชเทวี
ชัยเสน.		ปริยัมวะทานารี		ข้าขอโทษที
		เชิญเจ้ามาหาข้าเถิด

(ปริยัมวะทาคลานมากราบท้าวชัยเสน.)

		จงเล่าให้เราว่าเกิด		เหตุใดโฉมเฉิด
		จึ่งได้โศกาอาดูร
ปริยัมวะทา.		เรื่องที่หม่อมฉันจะทูล		องค์นเรนทร์สูร
		คงแทบมิทรงเชื่อได้
ชัยเสน.		เอาเถิดแถลงเรื่องไป		อันเรานี้ไซร้
		จะเชื่อจะฟังบังอร
		(อินทะวิเชียร, ๑๑.)
ปริยัมวะทา.		ตั้งแต่พระเทวี		มะทะนาเสด็จจร
		มาสู่พระนาดร		พระฤดีบมีสุข
		เฝ้าแต่จะทรงศัล-		ยะกำสรวลและครวญขุก
		เข็ญมีทวีทุก		ทิวะราตริโศกา
		จึ่งทรงพระปรารภ		พะลิบวงสุเทวา
		ทุกเสาร์เสด็จมา		วนะถิ่นสนามนี้
		ก่ออัคคิขึ้นแล้ว		ละก็กล่าวพระวาที
		ทูลเทวะนามมี		พระสุเทษณ์วิเศษฤทธิ์
		ขอให้เสด็จมา		และประทานพระพรสิทธิ์
		ขอให้ธปลดปลิด		ทุขะท่วม ณ วิญญาณ์
		ได้ตั้งพะลีกรร		มะ ณ สามสุสัปดาห์
		แต่ยังบเห็นปรา-		กฎผล ณการยัญ
		จนมา ณ ครานี้		สิประเดิมพะลีกรรม์
		ไม่ช้าก็หม่อมฉัน		นะสิเห็นพิกลนัก
		คือเห็นพระแม่เธอ		นะชะเง้อและแหงนพักตร์
		สู่ฟ้าประดุจจัก		จะทำนูลกะเทพไท
		หม่อมฉันชะเง้อบ้าง		ก็บเห็นว่ะมีใคร
		แต่องค์พระแม่ไซร้		ธประพฤติประดุจเห็น
		ทั้งเงี่ยพระโสตฟัง		วะจะดังจะยินเจน
		แล้วตรัสเฉลยเป็น		คติถ้อยกระทงความ
		ข้าจำกระแสได้		และจะขอพยายาม
		ทูลเล่าแถลงตาม		วรพจน์พระแม่ว่า
		(รโธทฺธตา, ๑๑.)
		“อันจะโปรดดะนุและให้		คระไลนภา
		“เป็นพระบาทะบริจา-		ริกาฉะนี้
		“เกรงจะผิดพระนิติธรรม-		มะอันนารี
		“เสพย์กะสองบุรุษมี		ฤใครจะชม
		“อันพระองค์อะมระเศรษ-		ฐะเดชอุดม
		“จึ่งมิควรจะอภิรม-		ยะนาริทราม
		“ข้าทำนูลวะจะนะตรง		ดำรง ณ ความ
		“สัตยะธรรมะคะติงาม		นะเทวะไท ”
		(อินทะวิเชียร, ๑๑.)
ชัยเสน.		อ้อ ! คือสุเทษณ์กล่าว		วะทะชวนจะพาไป
		ยังฟ้าสุราลัย		ผิวะยอมสิเนหา
		แต่นางมิยินยิม		จะประนอมกะเทวา
		เรื่องเดิมนะตูข้า		ฤก็รู้อยู่แล้วดี
		ปรียัมวะทาจง		อภิปรายะอีกที
		ต่อจากตะกี้นี้		เพราะว่ะยังมิจบลง
ปริยัมวะทา.		ต่อนั้นก็ได้เห็น		วรเทวินั่งตรง
		ดูท่าประหนึ่งม่ง		มนะฟังพระบัญชา
		แห่งเทวะผู้เผย		พะจะจาก ณ ฟากฟ้า
		แล้วจึ่งพระมาตา		ธอุวาทะดังนี้
		(รโธทฺธตา, ๑๑.)
		“ใดจะพึงกะมละกว่า		พระสามิที่
		“เป็นวราภะระณะศรี		ณเกศถกล
		“ข้าก็ขออะมระฤทธิ์		ประสิทธิผล
		“ช่วยประสาทะสุขะดล		หทัยถนัด
		“แห่งพระวีระชยะเสน		นเรนทะรัตน์
		“ให้พระจากนะคะรหัส-		ตินาและมา
		“รับดะตูจระ ณ ขัณฑ์		ฉะนั้นแหละข้า
		“โศกจะสร่างและมะทะนา		จะเปรมหทัย
		(อินทะวิเชียร, ๑๑.)
		พอตรัสฉะนี้แล้ว		ดะนุเห็นพระแม่ไซร้
		คงตั้งพระเนตรไป		ณ นภา และข้าดู
		อีกหน่อยก็สังเกต		ทุรเหตุพิกลอยู่
		โดยพักตระโฉมตรู		นะสิซีดบสดแดง
		แล้วมีสำเนียงมา		ดุจะพายุพัดแรง
		อึงอล ณ หนแห่ง		กละเมทินิไหล
		ครั้นเมื่อสงบพา-		ยุคะนองสิมองไป
		เห็นองค์พระแม่ไซร้		ธระทมและล้มนอน
		แล้วเห็นประหลาดมี		วรบุบผะงามงอน
		แทนองค์พระมารดร		ดุจะเห็น ณ แห่งนั้น
		(ปิยฺวทา, ๑๒.)
		ดนุก็แสนกมละโศก		วิโยคและศัลย์
		เพราะบมิรู้และบมิทัน		จะเตรียมหทัย
		ผิดนุรู้ระหสะความ		จะตามพระไป
		และประติบัติพระอรไท		บคิดระอา
		เพราะดนุรักปิยะนะรี		ฉะนี้และถ้า
		ชีวะดนูจะมระณา		บหวงบแหน
		พระปิยะมาตุพระเสด็จ		ประเวศ ณ แมน
		ดนุจะมีสุขะ ณ แดน		มนุษย์ไฉน

(ปริยัมวะทาซบหน้าลงร้องไห้.. ท้าวชัยเสนก็ให้ด้วย, และแข็งใจดับโศกและพูด.)

		(อินทวงส์, ๑๒.)
ชัยเสน.		ฟังนางแถลงเหตุ		ภยะเภทะจับหทัย
		เห็นเป็นพยานไซร้		มะทะนาวิเศษแท้
		ด้วยหล่อนสิจงรัก		มนะภักดิสุดละแม้
		เทวันธชวนแม่		บมิยอมประนอมฤดิ
		หานาริรัตน์ไหน		ณ ประเทศะเมทินี
		เปรียบมิ่งมเหสี		ดนุได้นะสุดจะหา
		แม้รอประเดี๋ยวเดียว		ฤก็ผัวก็คงจะมา
		ทันพบและแก้วตา		นะก็คงบร้อนกมล
		เป็นกรรมกระทำไว้		ณ อดีตประสิทธิผล
		ผัวจึ่งมิทันยล		วระพักตร์สุลักษะณา
		ถึงแม่จะเป็นกุพ		ชะกะแล้วก็ช่างเถอะข้า
		ขอนำสุมาลา		ณ นครทะนุถนอม
		จักจัดคณานาง		สะขิภักดิแวดและล้อม
		ทั้งมีทหารพร้อม		จระตั้งกระบวนคละไล
		ถึงเวียงจะตั้งการ		สุรยัญพิเศษพิสัย
		ป่าวร้องประกาศให้		มรุอีกมนุษย์นิการ
		รู้เรื่องประเทืองเทิด		วระเกียรติสายสมร
		เทวานะรากร		ก็จะพร้อมและโมทนา
		อีกเราจะรับตัว		วระนาฎปริยัมวะทา
		กลับคืนพระพารา		และจะเลี้ยงประดุจณเดิม
		ให้สมกะที่ซื่อ		สุจริตคุณาเฉลิม
		ยศศักดิส่งเสริม		และดนูจะขออภัย
		ที่ได้กระทำโทษ		วธุผิดสุธรรมะไซร้
		คงตอบและแทนให้		สุขะศานต์สราญทวี
ปริยัมวะทา.		หม่อมฉันก็เป็นข้า		วระบาทพระภูบดี
		แต่น้อยบเคยมี		วระนาถะอื่นฤไกล
		เมื่อทรงพระการุณ-		ยะก็ข้าสราญหทัย
		ชีวิตถวายไว้		ณธุลีพระบาทยุคล
		(ฉบงง, ๑๖.)
ชัยเสน.		มุนีข้าขออีกหน		จงช่วยด้วยมนตร์
		ให้ข้าได้สมจินดา
		ช่วยกล่าวปิยะวาจา		ให้มะทะนา
		ยอมไปนครหัสดิน
กาละทรรศิน.		อันอาตะมะก็ยิน-		ดีช่วยนรินทร์
		เพื่อให้ธสมประสงค์
		เพราะเชื่ออยู่ว่าธคง		เต็มหทัยทรง
		บำรุงซึ่งมิ่งไม้นี้
		และถ้าอยู่กรุงจะดี		กว่าคงอยู่ที่
		ณ กลางอรัญกันดาร
		โปรดสั่งให้เขาเตรียมการ		ขุดรุกขะมาลย์
		เพราะเชื่อว่าคงยอมไป

(ท้าวชัยเสนสั่งนันทิวรรธนะให้เตรียมเครื่องมือ ฝ่ายพระกาละทรรศินไปที่ต้นกุหลาบ และพูดกับต้นไม้นั้น.)

		(มันทักกันตา, ๑๗.)
กาละทรรศิน.		อ้าโฉมฉายสายสะมะระมะทะนา
		ฟังบิดาว่า		เถอะทรามวัย
		อันองค์สมเด็จพระนรปะติไซร้
		ท่านจะรับไป		ณ เขตขัณฑ์
		ลูกเคยมุ่งภักดิ ณ ปะระมะธรร-
		มาธิราชัน-		ยะสามี
		ท่านตามมาจากวระสุระบุรี
		โดยกะมลที่		สิเนหา
		หากลูกยอมไปละก็วระสุดา
		คงจะได้สา-		ระพัดสุข
		ไปอยู่เวียงเนียงฤก็จะบมิทุกข์
		ปราศะเข็ญขุก		และปลอดภัย
		ภูมีดีกว่าอะมระเพราะหทัย
		ท่านสิรักใคร่		สุนารี
		พ่อแลเห็นปรากะฏะฤดิฉะนี้
		จึ่งมอบศรี		สุดาอร
		แด่องค์สมเด็จปะระมะอดิศร
		แล้วจะได้นอน		ละตาหลับ
		อ้าลูกน้อยกลอยฤดิบิตุระรับ
		เชิญเถอะงามสรรพ		สุมาลี

(พระกาละทรรศิน เรียกสังข์มาหลั่งน้ำที่โคนต้นกุหลาบ, แล้วทูลเชิญท้าวชัยเสนให้ตรัสชวนเอง. ท้าวชัยเสนจึ่งไปกล่าวคำขวนดังต่อไปนี้.)

		(อีสิสะ, ๒๐.)
ชัยเสน.		อ้าวะธูดะนูนะทุกข์ทวี
		เพราะแสนจะโศกวิโยคสุปรี-		ยะอย่าแหนง
		พี่สิผิดเพราะจิตวิโรธะแรง
		อุบายะชั่วบรู้บแจ้ง		สิจึ่งหลง
		ยามตระหนักสิชักจะบ้าจะปลง
		ประหารชิวีบมีประสงค์		จะคงอยู่
		แต่เผอิญสุเสวิเตือนดะนู
		ฉะนั้นสิจึ่งสำนึกนะตู		บวางวาย
		เสด็จประยุทธะสมนิยมก็หมาย
		และมุ่งฤดีจะรับพระสาย		สมรพลัน
		จากพนาและคืน ณ เขตตะขัณฑ์
		และมุ่งจะเสกสุนารินัน-		ทะนาภา
		เป็นพระอัคคะราชินีมหา
		สุมาตุแห่งนิกรประชา		ณ หัสดิน
		โอ้เผอิญก็มามิพบยุพิน
		กระนั้นนะข้าซิยังถวิล		จะรับไป
		จึ่งจะเชิญสุกุพชะกาวิไล
		แหละแทนอนงคะจงคระไลย		เถอะพฤกษา
		ข้าจะรับประทับ ณ สีวิกา
		และพร้อมกระบวนจะแห่ ณ ธา-		นิรังสรรค์
		ถึงบุรีจะได้เฉลิมพระขวัญ
		จะเปรอมิให้อนาถ ณ วัน		ฤราตรี
		เชิญเถอะแม่ดนูเชิญนะมารศรี
		เสด็จเถอะอย่าระคายฤดี		ดนูวอน

(ท้าวชัยเสน เรียกสังข์หลั่งน้ำที่โคนต้นกุหลาบ, แล้วให้คนขุดก็ขุดได้โดยสะดวก. นันทิวรรธนะก็เรียกวอทองออกมา, และให้ยกต้นกุหลบขึ้นบนวอ.)

		(ฉบงง, ๑๖.)
ชัยเสน.		ก่อนที่ตูข้าจะจร		ข้าขอรับพร
		จากองค์มุนีทรงญาณ
		จงโปรดอำนวยเถิดท่าน		เพื่อช่วยให้การ
		เดินกลับเป็นไปได้ดี
		อีกเมื่อไปถึงธานี		ขอให้มาลี
		อยู่ดีบได้โรยรา
		และให้ดำรงคงกว่า		ชีวิตของข้า
		จะถึง ณ อายุขัย

		(กุสุมิตลตา, ๑๘.)
กาละทรรศิน.		ข้าขอให้เทพองค์อะธิปะติณไตร-
		ตรึงษะโปรดให้		พระพรสิทธิ์
		แด่องค์สมเด็จราชะปะระมะบพิตร
		เรืองมหาฤท-		ธิเดชา
		มีชัยในการยุทธะและบมิปะรา-
		ชัย ณ ทั่วหล้า		สกลขาม
		ขอจงทรงสวัสดีนิจจะสุขะอภิราม
		รมยะทุกยาม		บเสื่อมซา
		หนึ่งอวยพรให้กุพชะกะสุระผกา
		คงดิลกหล้า		บสูญพรรณ
		เป็นสิ่งชวนยวนจิตตะนระสุวะคันธ์
		ช่วยระงับสรร-		พะทุกข์หนัก
		หญิงชายยามเริ่มรู้ระสะณฤดิรัก
		ใช้กุหลาบจัก		ระเริงใจ
		อันดวงมาลีกุพชะกะสิผิวะให้
		พึงจะรู้ได้		ว่ารักแท้
		และยามดมดอกกุพชะกะนะก็จะแก้
		เดือด ณ ดวงแด		และสุขพลัน
		ขอมาลีศรีกุพชะกะสิริสุคันธ์
		จงประดิษฐ์พรรณ		นิรันดร

(ท้าวชัยเสนคุกเข่าลงไว้รับพรพระฤษี, แล้วให้ตั้งกระบวนแห่วอทรงต้นกุหลาบ, องค์เองเดินนำหน้าวอ. พิณพาทย์ทำเพลงกลอนโยน, กระบวนแห่เดินผ่านจากหลืบขวาเลยไปเข้าโรงทางหลืบซ้าย.)

(ปิดม่าน)